Ý đồ chiến dịch của N. F. Vatutin

Theo đánh giá của nguyên Tổng tham mưu trưởng quân đội Liên Xô trong những năm 1948-1951 (đại tướng S. M. Stemenko) thì một số ý đồ tác chiến của đại tướng N. F. Vatutin, tư lệnh Phương diện quân Tây Nam (Liên Xô) trong năm 1943 đều xuất phát từ tư duy quân sự độc đáo của ông nhưng lại chịu ảnh hưởng của tâm lý "say sưa với chiến thắng" vốn là điều thường thấy đối với các nhà quân sự có thiên hướng nghệ sĩ.[58] "Chiến dịch Bước Nhảy Vọt" là một trong những ví dụ điển hình của tư duy này.

Xuất phát từ những tình thế được tạo ra trên mặt trận sau thất bại của Cụm tập đoàn quân Sông Đông trong các chiến dịch Bão Mùa đông, Sao Thổ, Ostrogozhsk-Rossosh, N. F. Vatutin,cho rằng quân Đức đang rút chạy về bên kia sông Dniepr và do đó, cần uy hiếp quân Đức tại khu vực Donbass từ hướng Starobelsk là nơi quân Đức phòng ngự yếu để tung một tập đoàn cơ động gồm xe tăng và bộ binh cơ giới tấn công đến Mariupol, cắt đường mọi đường rút lui của quân Đức ra khỏi Donbass. Phương án tấn công này đã được I. V. Stalin cho phép ngày 19 tháng 1 năm 1943 khi đã chắc chắn rằng cụm quân Đức tại khu vực Ostrogozhsk-Rossosh sẽ bị đánh bại.

Căn cứ kế hoạch do Phương diện quân Tây Nam đệ trình, sau khi thảm khảo ý kiến của F. I. Golikov, tư lệnh Phương diện quân Voronezh, tại chỉ thị ngày 11 tháng 2 năm 1943, Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô giao nhiệm vụ cho phương diện quân Tây Nam và Phương diện quân Voronezh:

Đây là một ý định sai lầm có nguyên nhân từ việc đánh giá không đúng tình hình thực tế của chiến trường. Trái với quan điểm của Hitler cho rằng phải giữ Kharkov bằng mọi giá, thống chế Erich von Manstein cho rằng tốt nhất là nên rút Quân đoàn xe tăng 2 SS khỏi Kharkov để tránh khỏi thế bị bao vây; sau đó, tập hợp lại binh lực và phản công quyết liệt hơn, không chỉ lấy lại Kharkov mà còn lấy lại những vùng đất mà quân đội Đức Quốc xã đã chiếm được tại trung lưu và thượng lưu sông Đông. Ngày 17 tháng 2, Adolf Hitler bay đến sở chỉ huy Cụm tập đoàn quân Nam tại Poltava để nghe Erich von Manstein báo cáo trực tiếp toàn bộ ý đồ phản công. Tại đây, đã xảy ra một cuộc tranh cãi nảy lửa giữa Hitler và Manstein khi bàn đến vấn đề giữ hay không giữ Kharkov. Theo Hitler, bỏ Kharkov có nghĩa là chấp nhận thất bại. Còn theo Manstein, nếu tập trung binh lực để chặn đứng đòn phản công của Phương diện quân Tây Nam (Liên Xô) tại khu vực Donbass thì việc lấy lại Kharkov sẽ chỉ còn là vấn đề thời gian. Khi cuộc tranh luận đang ở cao trào của sự căng thẳng thì tư lệnh Quân đoàn xe tăng 2 SS, tướng Paul Hausser báo cáo với Erich von Manstein rằng ông ta buộc phải cho sư đoàn xe tăng SS "Adolf Hitler" đổ bộ xuống Kiev để hành quân đến Poltava vì đường sắt không thể sử dụng được. Điều đó có nghĩa là thời gian không còn nhiều để đi đến quyết định giữ hay bỏ Kharkov đối với quân đội Đức Quốc xã. Cuối cùng, Hitler phải đồng ý với kế hoạch của Erich von Manstein, rút Quân đoàn xe tăng 2 SS khỏi Kharkov và dùng nó đánh vào sau lưng Tập đoàn cơ động của quân đội Liên Xô do tướng M. M. Popov chỉ huy đang tấn công thành một hình quạt xòe rộng từ phía đông Poltava, Lozovaya, Zaporozhye đến Mariupol.[60]

Giống như ý tưởng của kế hoạch "Sao Thổ" trước đó, ý đồ của N. F. Vatutin là bao vây cô lập phần lớn Tập đoàn quân Nam và cả Tập đoàn quân "A" (Đức) tại miền Nam Ukraina. Tuy nhiên, Bộ Tổng tham mưu quân đội Liên Xô khi đó đã tính toán rằng để thực hiện ý tưởng ấy, phải cần đến một lực lượng dự trữ khổng lồ còn lớn hơn cả Chiến dịch Stalingrad trước đó. Bộ Tổng tham mưu quân đội Liên Xô cũng cảnh báo Phương diện quân Tây Nam rằng họ sẽ phải xung đột với các lực lượng mạnh còn rất sung sức của quân Đức mới được điều từ Tây Âu sang tại khu vực Dniepropetrovsk - Poltava, rằng không phải ngẫu nhiên mà Quân đoàn xe tăng 2 SS lại vội vã rút khỏi Kharkov. Tuy nhiên, ban lãnh đạo Phương diện quân Tây Nam và cả I. V. Stalin vẫn ghép những sự kiện đang diễn ra vào khuôn khổ cái giả thuyết ưa thích của mình rằng quân đội Đức Quốc xã đang rút chạy. Thậm chí, đến ngày 21 tháng 2, khi đã rõ là quân đội Đức đang tiến hành phản công vào sau lưng Tập đoàn cơ động của tướng M. M. Popov đang tấn công, N. F. Vatutin vẫn chỉ thị:

Ý đồ phản công của Erich von Manstein

Thống chế Erich von Manstein chỉ bị bất ngờ ở giai đoạn đầu trong tháng 1 năm 1943 khi cùng một lúc, quân đội Liên Xô có đủ lực lượng để mở liên tiếp Chiến dịch Cái Vòng cùng ba chiến dịch tấn công tại thượng lưu Sông Đông. Vì phải ưu tiên rút Tập đoàn quân xe tăng 1 và Tập đoàn quân 17 khỏi Kavkaz, ngày 20 tháng 1 năm 1943, Manstein cho rút các lực lượng còn lại của Tập đoàn quân xe tăng 4 về phía Bắc Polohy như một biện pháp để bảo vệ các đầu cầu Zaporozhye và Dniepropetrovsk từ sườn phía Đông Nam. Tại đây, Tập đoàn quân xe tăng 4 được bổ sung 150 xe tăng T-IV cải tiến (tăng độ dày lớp giáp phía trước thêm 100 mm và trang bị pháo bắn thẳng 88 mm), 50 xe tăng hạng nặng Tiger-I và 130 pháo tự hành Ferdinand.[62] Thay thế vị trí của Tập đoàn quân xe tăng 4 là Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) cơ động từ Taganrog lên. Tướng N. F. Vatutin, tư lệnh Phương diện quân Tây Nam (Liên Xô) đã hoàn toàn sai lầm khi cho rằng đây là hành động rút chạy về tuyến sông Dniepr của quân Đức. Cũng như vậy, việc quân Đức tạm bỏ Kharkov không phải để rút lui mà để chờ hội đủ quân với Sư đoàn Thiết giáp SS số 3 Totenkopf và Cụm tác chiến Raus đang cơ động từ Poltava đến để lập một cụm quân mạnh trên sườn phía Bắc khu vực Zaporozhye - Dniepropetrovsk. Không phán đoán được ý đồ này, tướng N. F. Vatutin đã đưa cả Tập đoàn cơ động của M. M. Popov và Tập đoàn quân cận vệ 1 tấn công trực diện đến Dniepropetrovsk mà thực tế là chui đầu vào gọng kìm đã được Erich von Manstein chuẩn bị sẵn.